NGHỀ DỆT ZÈNG – THỔ CẨM “GẤM HOA”

Vải Zèng đặc biệt có rất nhiều “biến thể” hoa văn đa dạng, phong phú tùy thuộc vào người dệt Zèng. Tuy nhiên, hoa văn vải của người Tà Ôi có thể chia thành ba dòng chính.

Đầu tiên là hoa văn thực vật, như lá đoắc, hình búp măng, cây giang, tre hoặc nứa.

Sau đó là hoa văn động vật, tạo hình con dơi, xương cá, con chim trĩ,… là những loài động vật rất thân thuộc nơi vùng núi tỉnh Thừa Thiên Huế.

Cuối cùng là hoa văn đồ vật, như hàng rào, nhà cửa hoặc cây chông.

Cườm là một đặc điểm cực kì đặc sắc và hiếm có, hầu như chỉ có trên vải Zèng. Mỗi người dệt sẽ có một cách sắp xếp cườm độc bản, khác biệt. Hoa văn cườm thể hiện sự khéo léo, cẩn thận và cả tâm tư tình cảm được tích lũy qua kinh nghiệm “dệt cườm” bao đời của người đồng bào dân tộc thiểu số A Lưới. Tuy nhiên, không phải ai cũng có thể dệt cườm vào vải được vì nó đòi hỏi kỹ thuật cao và kinh nghiệm của người dệt.

Người phụ nữ Tà Ôi sẽ dệt Zèng trên một khung cửi bằng tre đơn giản, gọn nhẹ. Chính vì thế, họ có thể mang khung dệt đến bất kì nơi nào họ muốn để “tranh thủ” thời gian dệt Zèng. Bởi người phụ nữ Tà Ôi phải cặm cụi với công việc đồng án từ sáng sớm, mà vẫn phải gánh vác trách nhiệm chăm sóc cả gia đình đến tận khuya.

Để làm ra một tấm vải Zèng đẹp và tinh tế, phải mất rất nhiều công sức và phải có kinh nghiệm nhiều năm, trải qua nhiều công đoạn cầu kì để làm ra một tấm vải độc lạ, đậm chất “Tà Ôi”. Một tấm Zèng hoàn chỉnh phải mất nhiều tuần liền, có khi mất đến vài tháng trời để hoàn thành.

Để làm ra một tấm vải Zèng.

Sau khi thu hoạch bông vào tháng Chín, người dân quay thành sợi vải bông. Sau đó, sợi bông được nhuộm màu và hồ hóa. Màu nhuộm đa số được lấy từ các loại cây, củ trong thiên nhiên để cho ra các màu đen, đỏ, vàng, xanh lá, tím. Để giữ bền màu hơn, thì yêu cầu kĩ thuật cao hơn từ người dệt, và phải có các loại phụ gia như vỏ ốc đá, bột sắn, bột nếp khô.

Sau khi được nhuộm xong thì vải sẽ được lên khung dệt. Đây là khâu cần sự tỉ mỉ, tinh tế của người dệt nhất. Vì nếu người dệt không “nhạy” để cảm nhận được sự khác biệt về màu sắc, độ thanh mảnh, hay thô kệch của từng nhóm sợi, thì thành phẩm tạo ra sẽ không đẹp và hữu dụng.

Có thể xem nghề dệt Zèng là nghề gia truyền, vì được truyền qua các đời. Người dân tộc Tà Ôi huyện A lưới, tỉnh thừa thiên Huế thường đan ra thành phẩm những tấm Zèng dệt có kích thước lớn hơn người dân tộc Tà Ôi ở các vùng khác. Với hệ thống hoa văn trang trí đa dạng, phong phú, và cườm được đan lên tấm Zèng chính là đặc điểm nổi bật và khác lạ nhất.

Dù là sản phẩm văn hóa phi vật thể, nhưng vải Zèng của người Tà Ôi, huyện A Lưới không hề có một khung mẫu “bất di bất dịch” nào. Mỗi cá nhân dệt Zèng sẽ cho ra những tạo hình, tạo màu có cảm xúc riêng. Tuy vậy, nét chung rất độc bản, đậm nét người “Tà Ôi” vẫn tạo nên sự nổi bật của loại vải này. Chỉ cần nhìn những hoa văn, màu sắc quen thuộc của vải Zèng là nhận ra ngay.